Η δοκιμή, χρήση και εξάρτηση από ουσίες δεν συμβαίνουν ξαφνικά στη ζωή του ατόμου. Οι έρευνες δείχνουν ότι ένα σύνολο παραγόντων που σχετίζονται με το ίδιο το άτομο, το περιβάλλον του καθώς και τα χαρακτηριστικά της ουσίας, αλληλεπιδρούν με διαφορετικό τρόπο για τον καθένα, για να οδηγήσουν σταδιακά στην εξάρτηση. Όσοι περισσότεροι επιβαρυντικοί παράγοντες επιδρούν στη ζωή ενός ατόμου, τόσο περισσότερο αυξάνονται οι πιθανότητες εμφάνισης της χρήσης και εξάρτησης. Κάθε άτομο που θα εμπλακεί με τη χρήση ουσιών αποτελεί μία και μοναδική περίπτωση. Δεν υπάρχει ένας συγκεκριμένος τύπος προσωπικότητας που θα εξελιχθεί σε χρήστη.


Η δοκιμή

Ο άνθρωπος χρησιμοποιεί ψυχοτρόπες ουσίες, νόμιμες ή παράνομες, με σκοπό να τροποποιήσει τη διάθεση, την αντίληψη και τη συμπεριφορά του.

Επιθυμεί μέσω της ουσίας να προκαλέσει ευχάριστα συναισθήματα. Οι περισσότερες εξαρτησιογόνες ουσίες προκαλούν, αρχικά τουλάχιστον, ευχάριστες αισθήσεις όπως χαλάρωση, διέγερση, ικανοποίηση ανάλογα με τη δράση κάθε ουσίας. Το γεγονός αυτό μπορεί να εξηγήσει τη δοκιμή μιας ουσίας και την επανάληψη της χρήσης, ιδιαίτερα στους νέους ανθρώπους.

Επιθυμεί μέσω της ουσίας να αποφύγει δυσάρεστα συναισθήματα. Οι άνθρωποι συχνά δυσκολεύονται να αντέξουν και να διαχειριστούν συναισθήματα που χαρακτηρίζονται «δύσκολα» όπως ο φόβος, ο θυμός, η θλίψη, το άγχος, η απογοήτευση, η μοναξιά, η ανία κ.α. Η χρήση ουσιών έρχεται τότε ως «μαγική λύση» που «ανακουφίζει» από τον πόνο. Δεν είναι τυχαίο ότι η χρήση ουσιών εμφανίζεται συχνά σε μεταβατικές φάσεις στη ζωή του ατόμου, οι οποίες συνδέονται με σημαντικές αλλαγές που απαιτούν προσαρμογή όπως ο στρατός, ο γάμος, η αποχώρηση των παιδιών από το σπίτι, η συνταξιοδότηση, το διαζύγιο, ο θάνατος αγαπημένου προσώπου κτλ.

Επιθυμεί μέσω της ουσίας να επιτύχει σε δραστηριότητες που απαιτούν υψηλές αποδόσεις, στην εργασία ή τις σπουδές του.Ορισμένα άτομα μπορεί να καταφύγουν σε διάφορα μέσα προκειμένου να βελτιώσουν την απόδοση τους με οποιοδήποτε κόστος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αθλητές που χρησιμοποιούν αναβολικά.

Επιθυμεί μέσω της ουσίας να ικανοποιήσει τη δική του περιέργεια για νέες εμπειρίες ή την ανάγκη να γίνει αποδεκτός. Η περιέργεια είναι ένας συνήθης παράγοντας που στην περίοδο της εφηβείας κυρίως και της πρώτης νεότητας αυξάνει τις πιθανότητες πειραματισμού με τις ουσίες. Η διάθεση του εφήβου να πειραματιστεί με νέες εμπειρίες και να συγκρουστεί με τα όρια των ενηλίκων, η αίσθηση της παντοδυναμίας και η θετική στάση απέναντι στη χρήση ουσιών αυξάνουν τις πιθανότητες ενασχόλησης με ουσίες. Επιπλέον, σημαντικός παράγοντας κινδύνου στην περίοδο της εφηβείας αποτελεί η επιρροή των συνομηλίκων οι οποίοι αποκτούν ιδιαίτερη σημασία. Η ανάγκη του ατόμου να ενταχθεί και να γίνει αποδεκτός από μια ομάδα συνομηλίκων τον ωθούν να ακολουθεί τους κανόνές της που μπορεί να περιλαμβάνουν τη δοκιμή και χρήση ουσιών ή άλλες επικίνδυνες συμπεριφορές. Η μικρή ηλικία έναρξης της χρήσης ουσιών αυξάνει την πιθανότητα να εμφανιστεί πρόβλημα εξάρτησης στο μέλλον.


Η εξάρτηση

Για όλους τους παραπάνω λόγους, ένα άτομο μπορεί να δοκιμάσει και να χρησιμοποιεί περιστασιακά μια ουσία. Η συστηματική χρήση και η εξάρτηση προκύπτει όταν το άτομο δεν έχει τα ψυχολογικά εφόδια και το κατάλληλο υποστηρικτικό πλαίσιο για να αντλήσει δύναμη και εναλλακτικούς τρόπους διαχείρισης της ζωής του. Τότε η ουσία εμφανίζεται και επιλέγεται ως η μοναδική λύση για τη διαχείριση κυρίως των δύσκολων καταστάσεων και συναισθημάτων.


Η προσωπικότητα

Κάποιοι από τους παράγοντες που καθιστούν το άτομο ευάλωτο στη χρήση ουσιών και σχετίζονται με την προσωπικότητα είναι η κακή ή μη ρεαλιστική εικόνα για τον εαυτό, η δυσκολία στην έκφραση και διαχείριση κυρίως δύσκολων συναισθημάτων, η έλλειψη δεξιοτήτων ζωής όπως η κριτική σκέψη, η υπευθυνότητα, η λήψη αποφάσεων, η διεκδίκηση, η αντίσταση στις πιέσεις, η έλλειψη αυτοελέγχου και αντοχής στη ματαίωση, η πρόωρη αντικοινωνικότητα, η υπερβολική παρορμητικότητα, η έλλειψη στόχων και νοήματος για τη ζωή, η αποξένωση και η έλλειψη δεσμών με οικογένεια, φίλους κτλ., τα προβλήματα ψυχικής υγείας και η θετική στάση απέναντι στις ουσίες.


Το περιβάλλον

Η οικογένεια, ως το πρώτο κοινωνικό περιβάλλον που καλείται να φροντίσει τις ανάγκες του ατόμου, παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της στάσης του παιδιού απέναντι στον εαυτό του και τη ζωή, αυξάνοντας ή μειώνοντας την πιθανότητα εμφάνισης επικίνδυνων συμπεριφορών όπως η χρήση ουσιών. Έτσι,

• η χρήση ουσιών και τα προβλήματα ψυχικής υγείας στην οικογένεια,


• η ανοχή ή η θετική στάση στη απέναντι στη χρήση,


• η σωματική, λεκτική, ψυχολογική βία και παραμέληση,


• η ελλιπής ή ασυνεπής γονική επίβλεψη,


• η υπερβολική συναισθηματική εμπλοκή των γονέων στη ζωή του παιδιού,


• η απουσία ζεστής συναισθηματικής σχέσης με τα παιδιά,


• το χαοτικό οικογενειακό περιβάλλον

αυξάνουν τις πιθανότητες να καταφύγουν τα νέα μέλη της οικογένειας στη χρήση ουσιών.

Το σχολείο, το οποίο έρχεται να συμπληρώσει το έργο της οικογένειας στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, μπορεί να επηρεάσει τη σχέση του με τις ουσίες. Η φτωχή επίδοση, η απουσία συνθηκών μάθησης δεξιοτήτων και γνώσεων για τη ζωή, οι φτωχές σχέσεις με τους συμμαθητές και τους διδάσκοντες, η απουσία πολιτικής και κανόνων ή η ασυνεπής τήρησή τους αυξάνουν τις πιθανότητες παραβατικών συμπεριφορών και ενασχόλησης με τις ουσίες.

Η σημερινή κοινωνία δημιουργεί τις συνθήκες εκείνες που ευνοούν την εξάρτηση. Η αποκοπή από το φυσικό περιβάλλον, η αποξένωση, ο υπερκαταναλωτισμός προϊόντων και φαρμάκων που υπόσχονται να επιλύσουν όλα τα ατομικά και κοινωνικά αδιέξοδα, τα πρότυπα και οι επιρροές των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, η φτώχια και η ανεργία, το στρες και ο ανταγωνισμός που επιβάλλουν οι σύγχρονοι ρυθμοί ανάπτυξης, η κρίση σε παραδοσιακούς κοινωνικούς θεσμούς όπως η οικογένεια, το σχολείο και η θρησκεία, αποτελούν σημαντικές πλευρές της αιτιολογίας όχι μόνο της εξάρτησης αλλά όλων των ψυχικών προβλημάτων.

Η διαθεσιμότητα μιας ουσίας. Η εύκολη πρόσβαση σε μια ουσία αυξάνει και τη χρήση της όπως συμβαίνει με τις νόμιμες ουσίες όπως ο καπνός και το αλκοόλ. Από την άλλη και η απαγόρευση μιας ουσίας μπορεί να λειτουργήσει
ως κίνητρο για χρήση σε ορισμένα άτομα.


Η Βιολογία

Τα χαρακτηριστικά μιας ουσίας, δηλαδή η φαρμακολογική της δράση, η ταχύτητα και η διάρκεια δράσης και ο τρόπος χορήγησης καθιστούν μια ουσία περισσότερο ή λιγότερο ελκυστική στο άτομο.

Βιολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου. Το φύλο, το βάρος του σώματος, η ηλικία κ.α επηρεάζουν την επίδραση της ουσίας στον οργανισμό κάθε ατόμου, την αντίδραση και την αντοχή του οργανισμού σε μια ουσία.

Η κληρονομικότητα. Τα ευρήματα εδώ είναι αντικρουόμενα. Υπάρχουν έρευνες που υποστηρίζουν τον παράγοντα κληρονομικότητα στην εμφάνιση εξάρτησης σε ένα άτομο, λαμβάνοντας υπόψη και το πως το περιβάλλον επηρεάζει την έκφραση και λειτουργία των γονιδίων. Η σχέση κληρονομικότητας και χρήσης ουσιών είναι δύσκολο να διαχωριστεί από το ρόλο που παίζει το περιβάλλον του ατόμου.

Καθένας από τους παραπάνω παράγοντες έχει διαφορετική βαρύτητα για το κάθε άτομο και κανένας από τους παραπάνω παράγοντες δεν επαρκεί μόνος του για να οδηγήσει σε χρήση και εξάρτηση.